کشاورزی سنتی و نبود زیر ساخت های متناسب با نیازهای بازار مصرف، چالشی است که در چند سال اخیر تعادل بازار، فرایند عرضه و قیمت محصولات مهم کشاورزی استان مازندران را به شدت متاثر کرده است.

نداشتن الگوی کشت، تولید بیش از بازار مصرف و کمی صنایع تبدیلی، نامشخص بودن بازار صادراتی در کنار بروز بلایای طبیعی و نبود بیمه به عنوان پشتیبان برخی از محصولات کشاورزی مازندران از جمله مرکبات، دام و طیور ،ماهیان پرورشی و گل و گیاه را با مشکلات مازاد بر مصرف تولید مواجه کرده است.
البته برخی دیگر از محصولات کشاورزی مازندران نظیر برنج، کیوی ،گندم ،توت فرنگی و زراعت دانه های روغنی نظیر کلزا، آفتابگردان و سویا و همچنین محصولات نباتات علوفه ای مانند یونجه ، شبدر ،جو و سبزی و صیفی جات و حبوبات مشکلی در بازار مصرف ندارند.
کشاورزان در الگوی سنتی کشت ،بدون توجه به شیوه های بهینه سازی کشاورزی ،ظرفیت های زمین و نیازهای بازار مصرف، تنها با درنظر گرفتن قیمت و بازار فروش یک محصول، به کشت محصولی خاص می پردازند.
این اقدامِ کشاورزان در کنار بی برنامگی متولیان بخش کشاورزی، سبب می شود تا بازار و نحوه فروش محصولات کشاورزی به شدت مورد تاثیر این الگوی ناکارآمد قرارگیرد و در یک فصل با محصول زیاد و در فصل دیگر با کاهش همان محصول روبرو شویم.
به نظر می رسد، نوسازی و اصلاح باغات مرکبات استان مازندران علاوه بر کشت خودسرانه کشاورزان با علائم نادرستی که برخی از کارشناسان و تصمیم گیران در استان ارائه کرده بودند ،سبب شد تا در یک دهه اخیر ، تا ۷۰درصد نهال های استفاده شده از نوع پرتقال تامسون باشد که همه تولیدات فقط خاصیت تازه خوری دارند.
در گذشته های دور باغداران مازندران به صورت سنتی با پیوند دادن دستی،نهال های مختلفی از مرکبات را در باغات خود پرورش و به محصول می رسیدند که البته به لحاظ مقدار تولید و دوره باردهی برای باغداران توجیه اقتصادی نداشته است.
بررسی ها نشان می دهد با توجه به کیفیت پایین محصولات مرکبات و مقرون به صرفه نبودن ، از دهه ۷۰ بیشتر باغداران به دلیل طرح حمایت از کشت برنج پرمحصول و خرید تضمینی آن که همان مقوله بازار و قیمت محصول خاص را تداعی می کند ،باغات به زمین های شالیزاری تبدیل شده است .
از نیمه دوم دهه ۸۰تاکنون به دلایل مختلف از جمله مشکلات تولید سنتی ،هزینه بالا ،دلالی و واردات بی رویه برنج های خارجی ،بار دیگر و این دفعه با معرفی نهال های صنعتی به خصوص انواع پرتقال تامسون و حمایت دولت برای اصلاح و نوسازی باغات و آبیاری قطره ای ،باغداری مرکبات رونق خاصی گرفت.
در زمان حاضر استان مازندران با تولید ۲میلیون و ۵۰۰هزار تن مرکبات که ۷۰ درصد آن را پرتقال تشکیل می دهد ،قطب اول تولید این محصول در کشور است .
در پنج سال اخیر با افزایش تولید و برغم کیفیت بالای محصولات خود به چالشی برای کشاورزان برای بازاریابی و فروش آن تبدیل ‏شده است. از مهمترین ویژگیهای مرکبات در مازندران ، گوشتی بودن و تازه خوری آن است و این مساله سبب شده است تا صنایع تبدیلی این محصول در استان شکل نگیرد و تنها صنعت وابسته به مرکبات ،سورتینگ است که فقط این محصول را برای جداسازی بر اساس اندازه ،شستشو و نگهداری در سردخانه ها آماده می کند.
**ناکارآمدی صنایع تبدیلی محصولات کشاورزی مازندران
از آنجاییکه کشت برخی از محصولات کشاورزی مازندران بر اساس الگوی نیاز و بازار مصرف نبوده است به تبع آن صنایع تبدیلی متناسب با محصولات در استان شکل نگرفت و یکی از نمودهای آشکار آن محصول پرتقال است که تمام محصولات تولیدی مرکبات استان خاصیت تازه خوری داشته و برای آب میوه گیری مناسب نیست.
اینکه ۴۰درصد از پرتقال مورد نیاز کشور در مازندران تولید شود ،اما حتی یک کارخانه آبمیوه گیری و کنسانتره به دلیل نبود پرتقال های آبدار برای آبگیری فعال نباشد ،نشانه بی تدبیری در انتخاب الگوی کشت و معرفی نشدن نهال هایی متناسب با آبگیری برای فعالیت صنایع تبدیلی است.
بازار مازاد بر مصرف تولیدات کشاورزی مازندران چالش و دغدغه جدی برای دیگر محصولات کشاورزی این استان مانند ماهیان پرورشی ، دام و طیور و گل و گیاه نیز است که هر ساله کشاورزان استان درگیر آن هستند.
حوزه شیلات در مازندران یکی از مهم ترین حوزه های اقتصادی است که بخشی از امنیت غذایی جامعه را هم تامین می کند و بر اساس آمارهای رسمی ، سالانه در سه هزار واحد پرورش آبزی در مازندران ۵۴ هزار تن انواع ماهیان گرم آبی تولید می شود .
تولید مازاد بر مصرف و انباشت ماهیان پرورشی به ویژه از گونه کپور در مازندران نمونه ای دیگر از مشکلات مازاد بر مصرف محصولات کشاورزان این استان در سال جاری است و تنها راه علاوه بر ایجاد بازار جدید صادراتی ،باید متناسب با مقدار مورد نیاز به تنوع تولید نیز توجه شود.
همچنین مازندران ۳۵ درصد بازار مرغ تهران و ۱۱ درصد تولید مرغ کشور را در اختیار دارد که هر ساله در ایام مختلف به دلیل مازاد بر مصرف ،مرغداران با مشکلات عرضه و سر به سر شدن هزینه تولید و فروش مواجه می شوند.
هنوز عمده تولید مرغ مازندران به دلیل همخوانی نداشتن با استاندارد های بازار های صادراتی در مقولات اندازه، سلامت و بهداشت و بسته بندی برای کشورهای حاشیه دریای خزر به ویژه بازار بزرگ روسیه ،جایگاهی ندارد. مازندران با یکهزار هکتار پرورش انواع گل و گیاه در گلخانه های روباز و پوششی ،حدود ۳۳ درصد تولید گل و گیاه کشور را دارد که نبود بازار مناسب و صادرات اندک آن نیز از مشکلات تولید کنندگان است.
در زمان حاضر بزرگترین مشکل صادرات گل و گیاه نداشتن پایانه حمل و نقل و صنایع بسته بندی متناسب با این محصول در مازندران است.
**حوادث طبیعی مزید بر وسیع تر شدن چالش های بازار محصولات کشاورزی مازندران
بررسی ها نشان می دهد که ۱۶حادثه طبیعی از ۳۱ حادثه طبیعی کشور در مازندران به وقوع پیوسته است که خشکسالی ، سیل ، کاهش شدید دما و سرما زدگی از نمونه های بلایای طبیعی در استان است .
هر چند تولیدات محصولات کشاورزی مازاد بر مصرف در استان مازندران سبب شد تا بازار همواره دستخوش دلالی و واسطه گری قرار بگیرد ولی این بار بارش برف و یخبندان در زمان برداشت امسال مرکبات ،تنور بازار دلالی مرکبات را چندین برابر گرم تر کرده است به طوریکه اکنون پرتقال های باغداران آماده تحویل در سر باغ کمتر از ۲۰۰تومان در هر کیلو گرم خرید و فروش می شود.
**بی توجهی به بیمه زمین و محصولات کشاورزی مازندران
به رغم اینکه حوادث طبیعی نظیر سیل ، خشکسالی و سرما زدگی مهمترین حوادث طبیعی مازندران همواره تولید کنندگان محصولات کشاورزی را تهدید می کند، اما مقوله بیمه زمین و محصولات کشاورزی در استان مورد بی توجهی کشاورزان و مسئولان قرار می گیرد.
آمارها نشان می دهد که از ۴۶۰هزار هکتار زمین های کشاورزی مازندران ،میانگین بیمه زمین های زراعی و باغی استان کمتر از هفت درصد است.
بی توجهی به جبران به موقع خسارت ها، برآوردهای غیر منطقی کارشناسان بیمه محصولات کشاورزی ، تامین نشدن اعتبار لازم برای جبران خسارت های حوادث طبیعی و مشکلات اداری از دلایل بی رغبتی کشاورزان به انجام بیمه کشاورزی استان مازندران اعلام شده است.
مازندران با تولید سالانه بیش از شش میلیون تن محصولات کشاورزی و با در اختیار داشتن حدود ۱۰درصد ارزش افزوده اقتصادی تولیدات بخش کشاورزی کشور ،از قطب‏های مهم کشاورزی به‌شمار می‏رود ولی سهم قابل قبولی در بازارهای داخلی و خارجی ندارد.
بنابراین باید تولید و عرضه محصولات کشاورزی در مازندران به صورت فله ای و سنتی تغییر یابد و این محصولات هدفمند و بر اساس نیاز بازار تولید شود.
باید شکل بازار کشاورزی در مازندران که قطب کشاورزی کشور است ،دگرگون شده و در واقع تولیدکنندگان متناسب با نیاز بازار محصولات خود را تولید ،بسته‌بندی و عرضه کنند. صد البته نبود زیرساخت‌های لازم در بخش کشاورزی، رغبت و توان فعالیت را از کشاورزان مازندران گرفته است.

سید رضا هاشمی کروئی / ایرنا