نیو صدر: دریاچه ارومیه به عنوان نماد خشکسالی ایران، سال‌های زیادی است که به دانشمندان دلایل کم‌آبی در ایران را نشان می‌دهد، دلایلی که در ابتدای آن‌ها نام کشاورزی به چشم می‌خورد.

سال‌های زیادی است که کشاورزی ناپایدار به عنوان یکی از اصلی‌ترین دلایل خشکسالی در ایران شناخته می‌شوند، کشاورزی که در آن برای تولید منابع غذایی چند برابر استانداردهای جهانی آب مصرف می‌شود و در نتیجه دریاچه ارومیه‌های زیادی خشک می‌شوند، ارومیه‌هایی که احیای آن نیازمند انجام هزینه‌های میلیاردی است.

در سال‌های اخیر مطالعات زیادی انجام شده که همین موضوع را نشان می‌دهد،  محسن مسگران، استاد دانشکده علوم گیاهی عضو تیمی بود که سال گذشته تحقیق کلانی درباره وضعیت اراضی ایران در حوزه کشاورزی انجام دادند، در این رابطه به خبرآنلاین گفته بود: «با توجه به استانداردهای بین‌المللی که برای برداشت متوازن و پایدار آب وجود دارد، ما در حال حاضر از منابع آبی تجدیدشونده کشورمان اضافه برداشت داریم.»

در واقع براساس استاندار سازمان ملل، میزان استاندارد مصرف آب باید کمتر از ۴۰درصد منابع آب تجدیدپذیر باشد، اما کشاورزی ناپایدار، باعث شده تا تقریبا در همه مناطق ایران این عدد بسیار بیشتر باشد و حتی در برخی مناطق بیش از ۱۰۰درصد منابع تجدیدپذیر است.

کاهش ۴۰درصدی مصرف آب در بخش کشاورزی؛ ضرورتی برای احیای ارومیه

در سال‌های گذشته هم در حوزه آبریز دریاچه ارومیه دقیقا اتفاقی مشابه رخ داد و در نتیجه آن ارومیه تا مرز مرگ رفت.

علی حاجی مرادی، مسئول واحد فنی ستاد احیای دریاچه ارومیه، در این رابطه به خبرآنلاین می‌گوید: «در سال ۹۳ مطالعاتی در حوزه آبریز دریاچه ارومیه انجام شد و به این نتیجه رسیدیم که در این منطقه ۷۸درصد منابع آب تجدیدپذیر مصرف می‌شود، عددی بسیار بیشتر از استانداردهای سازمان ملل.»

همین شد که ستاد احیای دریاچه ارومیه برنامه ریزی کرد که با کاهش مصرف آب در حوزه آبریز دریاچه ارومیه، میزان مصرف را در این منطقه به استاندارد برساند و در نتیجه آن دریاچه وارد مسیر احیا شود.

از سویی تنها ۱۰درصد منابع آب مرتبط با دریاچه ارومیه در حوزه‌های صنعت و شرب مصرف می‌شد و برای کاهش میزان مصرف جهانی نیاز به اصلاح کشاورزی بود، کشاورزی که اقتصاد ایران و حوزه آبریز دریاچه ارومیه به آن وابستگی زیادی داشتند.

برای بهبود این اوضاع، محققان به این نتیجه رسیدند که مصرف آب در اطراف دریاچه ارومیه باید تا ۴۰درصد کاهش پیدا کند، حاجی مرادی در این رابطه توضیح می‌دهد: «به این نتیجه رسیدیم که برای رسیدن به تعادل باید مصارف آب را در بخش شرب، صنعت و کشاورزی کاهش بدهیم. مطالعه مستقل دیگری آن زمان براساس داده های تبخیر و تعرق انجام شد و که در فهمیدیم اکثر مناطق بیش از نیاز آبی گیاهان آبیاری می‌شوند و نتیجه گیری شد که مصرف آب را در بخش کشاورزی تا ۴۰درصد کاهش بدهیم.»

۴ گیاهی که اندازه ۱۰ سد کرج، از دریاچه ارومیه آب خوردند

در همین مسیر مطالعاتی انجام شد که نشان می‌داد تنها ۴ گیاه گندم، ینجه، سیب و چغندر در حوزه آبریز دریاچه ارومیه، مسئولیت ۶۸درصد مصرف آب در بخش کشاورزی حوزه آبریز بر عهده دارند، چیزی حدود ۲ میلیارد و ۳۹۰ میلیون مترمکعب آب و ۱۰ برابر سد کرج، در این میان این گیاهان تنها ۸درصد از کل ارزش افزوده اقتصادی تولیدات این منطقه را تشکیل می‌دهند.

همین موضوع باعث شد تا ستاد احیا دریاچه ارومیه روی به کشت گیاهان جایگزین در حوزه آبریز دریاچه ارومیه بیاورد، گیاهانی که صرفه اقتصادی دارند و آب زیادی مصرف نمی‌کنند. برای مثال کشت کلزا در حوزه آبریز دریاچه ارومیه نزدیک به دو هزار هکتار افزایش یافته است. به گفته حاجی مرادی این اوضاع در چند سال آینده اصلاح می‌شود و کم کم گیاهان کم آب بر جایگزین گیاهان پرآب‌بر می‌شوند.

مسئول واحد فنی ستاد احیای دریاچه ارومیه در این رابطه به خبرآنلاین می‌گوید: «تا به امروز از مجموعه اعتبارات احیای دریاچه ارومیه، ۷۵۰میلیارد تومان در دو دسته اقدامات سازه ای و غیرسازه ای برای بهوبد بهره وری کشاورزی و متعاقب آن کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی هزینه شده است. اقدامات سازه ای شامل احداث شبکه های فرعی آبیاری و زهکشی توسعه سامانه های نوین آبیاری است، اقدامات غیرسازه ای از قبیل طرح نظام نوین ترویج که در حال حاضر در حوضه آبریز دریاچه ارومیه در حال پیاده سازی است. سایر اقدامات غیرسازه‌ای هم شامل اقداماتی مثل اصلاح باغات، استفاده از کشت جایگزین در حوزه محصولات زراعی است.

مصرف آب کم شد، کسی ضرر نکرد

انجام این اقدامات باعث شد تا هدف کاهش ۴۰درصدی مصرف آب در بخش کشاورزی در حوزه آبریز دریاچه ارومیه تا حد زیادی واقعی شود؛ در ۵ سال اخیر در اراضی واقع در پایین دست سدهای ملی واقع در حوضه آبریز دریاچه ارومیه مصرف آب در بخش کشاورزی ۳۲درصد کاهش پیدا کرد، همچنین گزارشات وزارت جهاد کشاورزی نشان می‌دهد که در در کل حوزه آبریز دریاچه ارومیه مصرف آب حدود ۲۸درصد کم شده است و امسال نیز هدف ۴۰درصدی محقق می‌شود.

حاجی مرادی در این رابطه می‌گوید: « در رابطه با قضاوت عملکردها، با توجه به میزان اعتباری که به وزارت جهاد کشاورزی پرداخت شد موفق بودیم. شرط اصلی در حوزه کاهش مصرف آب همراهی وزارت جهاد کشاورزی بوده که اکنون بعد از گذشت ۵ سال این امر اتفاق افتاده است، حالا به نقطه ای رسیدیم که برای محقق شدن اهدافمان فقط باید بودجه موردنیاز دستگاه ها را تامین کنیم.»

در این میان به نظر می‌رسد این کاهش مصرف آب، به معنای کاهش تولیدات در حوزه آبریز دریاچه ارومیه نبوده است.

اما به نظر می‌رسد این پایان مسیر کشاورزی پایدار و دریاچه ارومیه نباشد و همچنان نیاز به انجام اقدامات بیشتری وجود دارد.

مسئول واحد فنی ستاد احیای دریاچه ارومیه در این باره توضیح می‌دهد: «لازم است استمرار بر تمکین بر اجرای مصوبات کماکان در دستورکار تمامی دستگاه های دولتی باشد و در کنار اینکه در عدد ۴۰ درصد کاهش به ثبات رسیدیم، نباید با برخی اقدامات خلاف جهت تصمیمات پیشین از راه رفته بازگردیم.»