چله شو؛ شب فرهنگی زنانه در مازندران

به گزارش خبرنگار ایرنا، این روزها به هر مکان عمومی که در مازندران می روی، نام چله شو به فور شنیده می شود و در فضای مجازی هم کمتر از نام یلدا به تنهایی خبری است و حتی بحث غالب در این فضا که بیشترین تغییرات فرهنگی را طی چند سال گذشته به همراه آورده، تاکید بر حفظ نام سنتی ‘ چله شو ‘ برای یلداست.
کارشناسان فرهنگی علت دست نخورده ماندن نام چله شو در مازندران را با وجود گرایش شدید جوانان و نوجوانان این خطه به فارسی گویی، در ماهیت زنانه و مادرانه بودن این سنت می دانند.
چله شو در مازندران به لحاظ مناسکی هم تا حدود زیادی دست نخورده مانده است و بر خلاف بسیاری از مناطق کشور، آنان که یلدا را همچنان پاس می دارند به مناسک سنتی آن هم بویژه در بخش خورد و خوراک پایبند هستند.
یلدا در مازندران بدون ایفای درست نقش مادران بی معنا و محتوا می شود و شاید به همین دلیل است که همچنان نام چله شو از زبان ها نیفتاده و حتی جوانان و نوجوانان هم بر حفظ این نام تاکید دارند.
** خوراکی های محلی؛ نقطه قوت چله شو
خوراکی ها محلی شب نشین ثابت سفرهای چله شو در مازندران هستند، خوراکی هایی که تنها با ظرافت آمیخته به مهر زنانه و صبوری و دیگرخواهی مادرانه در عصر غلبه ‘ فست فود ‘ ها و نمایش تمکن مالی بر سفره ها، قابل گردآوری و فراهم کردن است.
اگر چه وفور نعمت انار و هندوانه به عنوان ۲ مهمان دایمی سفره های چله شو به یمن پیشرفت حمل و نقل و تکنولوژی دیگر دغدغه ای برای مادران مازندرانی در پاسداشت چله شو نیست، ولی دیگر غذاها و میوه های محلی از ماهها قبل با مهر مادرانه برای این منظور آماده سازی می شود.
رسم قدیمی مادران مازندرانی برای چله شو این بود که در فصل تابستان چند عدد هندوانه سالم و خوب را داخل آویزهایی از جنس حصیر قرار داده و در مکان های سرد به سقف آویزان می کردند تا ماندگاری آنها برای شب یلدا تضمین کنند. این روش در مناطق مختلف نام های محلی ویژه داشت؛ مثلا در بابل به این کار ‘ گرک ‘ کردن و در مناطق ییلاقی شرق مازندران ‘ ونده ‘ زدن می گفتند.
برای انار هم همین روش استفاده می شد و گاهی هر خانواده در فصل برداشت، چند شاخه انار را از درخت کنده و در جای مناسب آویزان و نگهداری می کردند.
با این وصف، رسم آماده سازی سفره چله شو همزمان با برداشت محصولات مختلف بومی اعم از میوه های باغی و وحشی در حال حاضر نیز ادامه دارد. مثلا برای درست کردن ‘ بادانه ‘ که از برنج سفید استفاده می شود، مادران در فصل تبدیل شلتوک، ترجیح می دهند از برنج نوبرانه برای این کار استفاده کنند.
زنان مازندران در فصل تابستان، برنج را تا مرحله آبکش کردن می پزند و سپس این برنج را پس از شست و شوی بسیار با آب، خشک می کنند و در فصل زمستان و پاییز و بویژه برای چله شو، خوراکی بادانه درست می کنند. برنج در روغن سرخ شده و شکل پفکی می شود و سپس با شهد، دانه های پف کرده برنج به هم متصل می شوند.
شاید یکی از جذاب ترین و مهم ترین مناسک چله شو در مازندران چیدن میوه های وحشی فصل و نگهداری از آنها برای شب نشینی در طولانی ترین شب سال باشد که همچنان متداول است.
پاییز مازندران، میوه های جنگلی بسیاری دارد که خرمالوی وحشی یا ‘ خرمندی ‘ ، بلوبری وحشی یا ‘ ولیک ‘ و ازگیل وحشی یا ‘ کندس ‘ از مهم ترین آنهاست که در شب یلدا مورد استفاده قرار می گیرد.
پدران و فرزندان پسر معمولا در اواخر فصل تابستان و اوایل فصل پاییز این میوه ها را به سفارش مادران از جنگل جمع آوری می کنند تا سور و سات سفره شب یلدا فراهم شود. زنان مازنی از خرمالوی وحشی ، شیره می گیرند تا بتوانند برای پخت انواع حلوا و شیرینی شب یلدا استفاده کنند. بلوبری وحشی یا ولیک را هم به طریقه آویزان کردن در مکانی مناسب نگهداری می کنند ولی برای کندس یا کنس ، روش مطلوبشان درست کردن شوری از آن است.
ازگیل وحشی برای این منظور زودتر از موعد رسیدن باید برداشت شود. از آنجایی که این میوه به صورت نارس یا کال ، مزه ای گس دارد، بهترین روش استفاده از آن نگهداری در آب شور است که با گذشت زمان علاوه بر این که پوست و گوشتش را نرم می کند، مزه خوب و دلچسبی هم به آن می دهد.
گردو، کنجد و شکر قرمز هم از دیگر محصولات بومی مازندران است که همچنان جایگاه ثابت در سفره های چله شو دارند. ‘ پیسه کنده ‘ نام نوعی شیرینی است که با آرد، آب، کنجد، گردو و شکر قرمز یا سفید درست می شود. این مواد را با هم مخلوط می کنند و خمیر می شود و به شکل شیرینی در می آورند که خام خورده می شود. برخی از مادران خوش ذوق و سیلیقه مازندرانی به همین مواد زرده تخم مرغ اضافه می کنند و می پزند تا نان گردویی را برای چله شو مهیا کنند که در اصطلاح مازندرانی به آن ‘ آغوزنون ‘ یا نان گردو می گویند.
البته با کنجد و شکر و گاهی عسل شیرینی دیگری هم درست می کنند که به آن ‘ پشتزیک ‘ می گویند که معادل فارسی آن حلوای کنجدی است.
جایگاه شاه نشین سفره های چله شوی مادران مازنی را به کدو تنبل آب پز تعلق دارد که به آن ‘ کیی شی’ هم می گویند. هنوز هم در بعضی از روستاهای مناطق ییلاقی مازندران درست کردن آش و کته با کدو برای چله شو رواج دارد.
** نقش زن در چله شو
یک پژوهشگر آیین ها و سنت های مازندرانی در باره نقش زنان در شب یلدای مازندرانی یا چله شو گفت: مردم مازندران همانند اقوام دیگر ایرانی اهمیت ویژه ای برای چله شو قائل هستند و تلاش می کنند هرسال باشکوه تر از پیش یلدا را جشن بگیرند و نقش زنان در این میان بی بدیل است.
فریده یوسفی افزود: در واقع زنان در مازندران میراث دار فرهنگی بویژه در حوزه میراث فرهنگی ناملموس هستند، بنا بر این انتقال آموزه های فرهنگی توسط زنان مازندرانی به نسل جوان از همین طریق صورت می گیرد .
وی با بیان اینکه چله شو در مازندران یک شب و یک جشن نیست بلکه یک فرهنگ با خرده فرهنگ های بسیار است، توضیح داد: زن مازندرانی از روزهای پیشتر برای تدارک سور و سات شب یلدا در تکاپوست تا جمع خانواده خوش باشند و این آیین همان گونه که از پیشینیان برجای مانده تداوم یابد.
نویسنده کتاب آیین های باستانی مازندران با تاکید بر این که نقش زنان در مازندران فقط در میها کردن سور و سات چله شو نیست، گفت: قصه گویی مادربزرگ پای ثابت شب یلدا در مازندران است و شاید به همین خاطر هم یلدا به شب فرهنگی زنان در این استان تبدیل شده است.
وی افزود: اگر چه قصه های مادربزرگ ها در چله شو به ظاهر سرگرم کننده است، ولی سرشار از برخوردها و کشمکش های فرهنگی است که ذهن کودکان و جوانان را درگیر می کند و همچنین دایره ای از واژگان بومی را به آنان به طور غیر مستقیم آموزش می دهد که تغییرات فرهنگی کمتر اثر پاک کنندگی بر آنها دارد.
این پژوهشگر فرهنگی با اظهار این که تقریبا صفر تا صد تدارک شب نشینی یلدا در مازندران بر عهده زنان است، گفت: یکی از مناسک خوب چله شو در مازندران که تنها با حضور و صبوری و مهر مادرانه تدارک دیده می شود و بسیار هم کار سخت با ظرافت بالاست، مهیا کردن ‘ ته چین ‘ مازندرانی برای شام چله شو است.
ته چین سنتی مازندرانی عموما با گوشت مرغ یا اردک محلی و یا گوشت گوسفند به همراه سبزیجاتی مانند اسفناج، سیب زمینی ، کدو و دیگر مواد مورد نیاز درست می شود و بر خلاف ته چین کلاسیک رستورانی در آن از تخم مرغ استفاده نمی شود.
ظرافت کار در درست کردن ته چین مازندرانی نگه داشتن نسبت مواد با یکدیگر از یک سو و طعم دار کردن گوشت با ترشی های و دیگر ادویه های محلی از سوی دیگر است، کاری نیازمند دقت ، صبوری و تجربه ای است که تنها مادران کدبانو همه آنها را یکجا دارند.
** پاسداشت بزرگان و عزاداران
یوسفی با بیان اینکه شب یلدا به نوعی شب قدر فرهنگی ایرانیان و در مازندران هنوز حالت سنتی خودش را در بسیاری از مناطق حفظ کرده است، گفت: این شب اصولا به بزرگ ترهای فامیل اختصاص دارد چون همه سعی می کنند گرد شمع وجود بزرگ ترها بنشینند و گوش به پند آنان بدهند، مگر آن که یکی از فامیل عزیزی از دست داده باشد که در آن صورت همه افراد خانواده برای کاهش آلام مصیبت دیده به منزل آنها می روند.
این پژوهشگر مازندرانی با تاکید بر دور هم نشینی خانوادگی در چله شو، افزود: یلدا بزرگترین شب نشینی یا به اصطلاح مازندرانی ‘ شونیشت ‘ سال محسوب می شود که موجب رونق بازی ها و سرگرمی های متنوعی شده که معروف ترین آن مچ انداختن است.
یوسفی با بیان اینکه همچنین نقل خاطرات از طرف بزرگترها و آزمون چیستان ها به شور و شعف این شب می افزاید، گفت: اجرای موسیقی سنتی به خصوص لَـله وا و امیری خوانی و کتولی از بهترین بخش های مراسم یلداست.
** فرصتی برای برف خوران
نویسنده کتاب آیین های باستانی مازندران با اعلام این که یلدا در واقع آماده شدن برای مقابله با سختی های زمستان و کنار آمدن با سردترین فصل سال است، گفت: در این شب همه شرایط شادمانی برای آغاز زمستانی سخت که دو چله بزرگ و کوچک آن معروف است، فراهم می شود.
وی توضیح داد: مثلا اگر در شب یلدا برف ببارد، مازندرانی ها از این فرصت برای درست کردن ‘ ورف ِ شکر ‘ (برف با شکر) یا ‘ ورف ِ دشو ‘ (برف با دوشاب) استفاده می کنند و ماده ای مانند فالوده فراهم می آورند و در چله شو می خورند تا نشان دهند که چگونه می توان از نعمت های هر فصلی بدرستی بهره برد.
یوسفی افزود: این که مردم مازندران در شب یلدا از شیره خرمالو و شکر قهوه ای یا سرخ که از محصولات محلی است استفاده می کنند، نماد مقابله با سرمای زمستان است چون مردم بر این باورند که با خوردن آن خود را در برابر سرماخوردگی واکسینه می کنند.
** هویت سازی یلدا
این پژوهشگر مازندرانی با بیان اینکه یکی از جلوه های فرهنگی در جهان، جشن ها و آیین هایی است که از اندیشه و خرد ایرانی سرچشمه می گیرد تا دنیایی زیبا برای بشریت رقم بخورد، گفت: یکی از این جشن ها، آیین خاص چله شو است که به یلدا معروف است و برای مردم فرهنگ مدار و با هویت، زمستان سرد و سخت هم سرشار از فرهنگ و خرده فرهنگ هایی است که در زندگی روزمره جاری و ساری است، همه این نمودهای فرهنگی دارای پشتوانه غنی علمی و فرهنگی هستند که آبشخور آن هویت غنی ایرانی است.
یوسفی با اشاره به اینکه از کنار این جشن ها راحت عبور نکنیم، افزود: تمام داشته های فرهنگی و انسانی و تفکر زیباشناسی ذهن ایرانی در لایه های درونی این جشن ها نهفته است و معرف ما در جهان عاری از فرهنگ دست نخورده بشری است.
این پژوهشگر با بیان اینکه امروز سرشاخه های همان ریشه هستیم که تبرهای حوادث به شاخ و برگ مان آسیب زده است، تاکید کرد: پاسداشت این جشن ها بازگشت به ریشه های مان است که باید حفظ شود.