در میان مهم‌ترین و عمده‌ترین تحولات سه ماه گذشته که در گزارش وزارت امور خارجه به آن نیز پرداخته شده است، برگزاری اولین کمیسیون مشترک برجام در نیویورک و در حاشیه نشست سالانه مجمع عمومی سازمان ملل متحد بود که در سطح وزیران خارجه ایران و 1+5 برگزار شد. این نشست به درخواست ایران و در راستای ضرورت اتخاذ اقدامات لازم از سوی طرف‌های مقابل برای اجرای موثر تعهدات خود و رسیدگی به موارد تعلل طرف‌های مقابل (آمریکا و برخی کشورهای اروپایی) و رفع موانع بهره‌مندی کامل ایران از ظرفیت‌های برجام برگزار شد.
تا پیش از برگزاری نشست مشترک وزیران خارجه ایران و 1+5 در نیویورک مقامات ارشد و عالی ایرانی در سطوح مختلف انتقادات شدیدی نسبت به اجرایی نشدن تعهدات طرف مقابل به ویژه در حوزه رفع تحریم‌های بانکی و مالی مطرح می‌کردند و در رایزنی‌ها و مذاکرات مختلف با طرف‌های مقابل این مسایل طرح و خواستار رفع موانع که بعضا از سوی آمریکا ایجاد شده بود، می‌شدند اما کم‌تر گشایشی در بن‌بست اجرای برجام در بخش‌های مربوط به تعهدات 1+5 در رفع تحریم‌ها دیده شد. با این حال به نظر می‌آید بعد از برگزاری نشست مشترک برجام در سطح وزیران خارجه با برداشته شدن گام‌های کوچکی از سوی آمریکا به ویژه در رابطه به تعاملات تجاری با دلار، رضایت بیش‌تری نسبت به قبل از سوی طرف ایرانی به وجود آمده است هر چند هنوز خبری از ورود بانک‌ها و موسسات بزرگ مالی به تعاملات اقتصادی و تجاری ایران نیست.
گزارش سه‌ماهه سوم وزارت خارجه هر چند مشابه گزارش قبلی به طور مفصل به اقدامات انجام شده دو طرف توافق اشاره کرده است اما از آن جهت که اقدامات و گام‌های برداشته شده را به طور ملموس و با ذکر مصادیق و مثال به ویژه در حوزه‌های اقتصادی و تجاری را توضیح نمی‌دهد گزارشی معمول و ساده است.
در چارچوب گزارش سه ماهه سوم وزارت امور خارجه درباره اجرای برجام، نکات مثبت و منفی اقدامات قابل بررسی است:
نکات مثبت
1- یک هفته پیش از انتشار سومین گزارش سه ماهه، با ثبت دو درخواست برای فروش برخی اقلام دارای کاربرد دوگانه هسته‌ای/ غیرهسته‌ای به ایران (یک درخواست برای استفاده در صنایع سیمان و دیگری برای صنایع داروسازی) کانال خرید وارد فاز عملیاتی شد. هم‌چنین به‌زودی فرآیند تهیه برخی مواد برای استفاده مستقیم در صنایع هسته‌ای کشور نیز با توجه به سیاست‌ها و برنامه‌های سازمان انرژی اتمی آغاز می‌شود.
لازم به ذکر است کارگروه خرید برجام طی سه ماه گذشته 3 جلسه برگزار کرده است. تدوین و تقدیم اولین گزارش کارگروه خرید از فعالیت‌های صورت گرفته به سازمان ملل متحد و تمهید شیوه انتقال اقلام با کاربری دوگانه هسته‌ای جهت حضور در نمایشگاه‌های بین‌المللی که قرار است در ایران برگزار شود، از جمله اقدامات کارگروه مذکور در این مدت بوده است.
2- علی طیب‌نیا، وزیر اقتصاد کشورمان در تاریخ ۲۰ مهر ۱۳۹۵ در واشنگتن، پس از شرکت در اجلاس سالانه بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول، با رییس صندوق بین‌المللی پول دیدار و در خصوص ارتقای روابط بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول با ایران گفت‌وگو کرد. این اولین دیدار یک مقام ایران با رییس صندوق بین‌المللی پول پس از حدود بیست سال به شمار می‌رود. طیب‌نیا هم‌چنین با وزیران اقتصاد و دارایی کشورهایی هم‌چون فرانسه، سوئد، نروژ، ایتالیا، ترکیه، چین، هند و هلند در مورد راه‌های گسترش همکاری‌های اقتصادی دو جانبه، به ویژه همکاری‌های بانکی ملاقات و مذاکره کرد.
3- با توجه به ابهامی که در خصوص امکان انجام مراودات دلاری با ایران در خارج از آمریکا وجود داشت، پرسش و پاسخ c.۷ به صراحت اعلام می‌کند موسسات مالی خارجی از جمله موسسات وابسته به اشخاص آمریکایی، می‌توانند نقل و انتقالات دلاری برای ایران، مقیم‌های ایران، دولت ایران یا موسسات مالی ایرانی داشته باشند، به شرط آن که این ارتباطات از طریق نظام مالی آمریکا یا اشخاص آمریکایی انجام نشود و مربوط به اشخاص باقی‌مانده در فهرست تحریم SDN یا فعالیت تحت تحریم نباشد. لازم به ذکر است پرسش و پاسخ مذکور از قبل نیز وجود داشت اما به صراحت این موضوعات را اعلام نکرده بود. علاوه بر این موسسات مالی غیرآمریکایی ـ غیرایرانی محدودیتی در بهره‌مندی از عواید حاصل از مراودات مالی خود با ایران از جمله در آمریکا ندارند.
گفتنی است، آمریکا و اروپا با هدف اجرای تعهد خود وفق بند 27 برجام، راهنما و سوال و جواب‌های متداوالی را در روز اجرای برجام منتشر کردند. آمریکا با توجه به ابهاماتی که وجود داشته تاکنون 3 مرتبه نسبت به اصلاح یا تکمیل سوال و جواب‌های متداول خود اقدام کرده است.
پرسش و و پاسخ‌های مذکور قبلی به صراحت اعلام نکرده بود که افتتاح حساب دلاری برای ایران، اشخاص ایرانی و موسسات مالی ایرانی و انجام مراودات مالی به دلار از جمله تبدیل و انتقال ارز خارجی از آمریکا برای ایران مجاز است. هم‌چنین آمریکا بر اساس ماده 21 بندهای یک (آزادی مراودات مالی و بانکی)، سه (امکان ارایه اسکناس دلار به ایران) و چهار (رفع محدودیت بر انتقال درآمد ایران در خارجه از کشور) و هم‌چنین بند 4.1 پیوست شماره 2 برجام (رفع محدودیت‌های مالی و پولی و خدمات جانبی آن) و بند 7.2 پیوست شماره 2 برجام (امکان انجام مراودات مالی و بانکی از جمله نقل و انتقالات) موظف است تحریم‌های ثانویه در مورد امور بانکی و مالی را رفع کند.
4- پرسش و پاسخ مذکور اعلام می‌دارد یک شخص غیرآمریکایی صرفا به دلیل ارتباط با یک موسسه غیرتحریمی ایرانی که بخش کوچکی از مالکیت آن، یا کنترل جزئی یا کلی آن در اختیار یک شخص تحت تحریم‌هاست، مورد تحریم قرار نمی‌گیرد. این در حالی است که آمریکا هرگونه ارتباط تجاری با شخص تحت تحریم را منع می‌کرد. به عبارت دیگر، پرسش و پاسخ جدید ارتباطات خارجی موسسات ایرانی که از سوی آمریکا تحت تحریم نیستند اما بخشی از سهام یا هیات مدیره آن در اختیار اشخاص تحت تحریم است را تسهیل می‌کند.
5- این پرسش و پاسخ‌های جدید، با رفع برخی ابهامات در رابطه با مفهوم «مراقبت مقتضی» و احاله موضوع به مقررات داخلی و عرف و رویه‌های تجاری رایج، راه اشخاص حقیقی و حقوقی خارجی که می‌خواهند با طرف‌های ایرانی کار کنند را هموارتر می‌کند.
6- در رابطه با حوزه نفت، گاز و پتروشیمی می‌توان گفت که بر اساس گزارش سه ماهه سوم و اظهارات مقامات نفتی کشور تقریبا مشکلی وجود ندارد و در حوزه صادرات کشور به وضعیت قبل از تحریم‌های نفتی ملی و یک‌جانبه آمریکا در سال 89 رسیده است. اگر چه در این حوزه هم‌چنان منتظر ورود بانک‌های بزرگ از جمله دویچه بانک آلمان هستیم.
در گزارش سه ماهه سوم وزارت خارجه آمده است که “تحولات در حوزه نفت، گاز و پتروشیمی در سه ماه اخیر حاکی از پیشرفت مستمر در این سه حوزه و دستاوردهای اقتصادی ملموس برای کشور است. تولید نفت ایران بر اساس آخرین آمار اوپک (سپتامبر ۲۰۱۶) به ۳ میلیون و ۶۶۵ هزار بشکه در روز رسیده است. صادرات نفت خام نیز از روز اجرای برجام پیوسته در حال افزایش بوده است. به طوری که از ۹۷۰ هزار بشکه در روز در پنج ماهه نخست سال ۱۳۹۲ به حدود ۲.۴ میلیون بشکه در روز در شهریورماه سال ۱۳۹۵ افزایش یافته است. به همین ترتیب صادرات میعانات گازی از ۴۵۰ هزار بشکه در خرداد ماه ۱۳۹۵ به ۶۰۰ هزار بشکه در شهریور ۱۳۹۵ افزایش یافته است.
7- عواید حاصل از فروش نفت بدون مشکل عمده‌ای از طریق شبکه بانکی بین‌المللی دریافت می‌شود و تامین تجهیزات مورد نیاز صنعت نفت بدون هیچ مشکلی خاصی انجام می‌شود.
8- تمام تجهیزات توقیف شده متعلق به شرکت‌های تابعه صنعت نفت که در دوره تحریم‌ها غیرقابل دسترسی بودند، آزاد و عموما وارد ایران شده است که شامل اقلام مهمی نظیر کمپرسور تبرید، کمپرسور تثبیت میعانات گازی، الک‌های دوار آبگیر پالایشگاه، الکتروکمپرسور و مبدل حرارتی می‌شود.
9- متعاقب رفع تحریم‌ها، امکان دسترسی به تامین‌کنندگان اصلی با قیمت‌های رقابتی میسر شده و با توجه به امکان حضور شرکت‌های مختلف در ارائه خدمات و برداشته شدن انحصار حضور شرکت‌های تامین‌کننده، قیمت‌های خدمات اصلی و پر هزینه مورد نیاز صنعت نفت مانند دکل حفاری، نسبت به دوره قبل از برداشته شدن تحریم‌ها به طور قابل ملاحظه‌ای کاهش یافته است.
10- تحریم‌های اتحادیه اروپا و آمریکا در خصوص واردات تجهیزات صنعت نفت و خدمات تبعی آن به طور کامل رفع شده و هزینه‌ها نیز به صورت قابل ملاحظه‌ای کاهش یافته است.
11- در حوزه هواپیمایی، وزارت خزانه‌داری آمریکا یک “مجوز عمومی” در مورد پرواز شرکت‌های هواپیمایی خارجی به ایران صادر کرد که در نتیجه آن در سه ماه گذشته شرکت‌های هواپیمایی خارجی بیش‌تری مانند هواپیمایی تایلند یا بریتیش ایرویز پروازهای مستقیم خود به ایران را از سر گرفتند. از زمان اجرای برجام تاکنون تعداد پروازها یا مسیرهای پروازی به میزان قابل توجهی افزایش یافته است. البته مجوز عمومی مذکور ابهاماتی را نیز در برخی حوزه‌ها ایجاد کرده که در حال پیگیری است.
12- متعاقب اجرای برجام، خریداری قطعات هواپیما به طور مستقیم از شرکت‌های سازنده و به قیمت رسمی ممکن گشته و این امر به افزایش ایمنی پرواز خطوط هوایی ایرانی منجر شده است. در حوزه تعمیرات برخی شرکت‌های اروپایی، از جمله «لوفت‌هانزا» همکاری مجدد خود با ایران‌ایر را در حوزه تعمیر موتور و ارابه‌های فرود هواپیما آغاز کرده‌اند. هم‌چنین قرارداد تامین برخی از تجهیزات حساس فرودگاه از جمله تعدادی دستگاه رادار با برخی از شرکت‌های معتبر بین‌المللی منعقد شده است. مذاکره با برخی از شرکت‌های معتبر بین‌المللی برای تامین مالی و تجهیز تعدادی از فرودگاه‌های مهم کشور و نیز ساخت چند فرودگاه جدید انجام و در مراحل نهایی عقد قرارداد است.
در رابطه با خرید هواپیما از شرکت‌های بویینگ و ایرباس گفته می‌شود که پیشرفت‌های خوبی از جمله در رابطه با چگونگی نقل و انتقال پول هواپیماها انجام شده است و ایران و آمریکا به تفاهم‌های قابل توجهی در این زمینه رسیده‌اند.
مقامات کشورمان بر این نظرند که با قطعی شدن قرارداد خرید هواپیما از شرکت بویینگ آمریکا، راه برای ورود بسیاری از بانک‌ها، موسسات و شرکت‌های بزرگ که به خاطر ترس از تحریم و تنبیه‌های مالی آمریکا به معاملات بزرگ با ایران وارد نمی‌شوند باز خواهد شد.
13- در رابطه با صادرات کشورمان به آمریکا که به طور مشخص ناشی از برجام است، آمارهای گمرک آمریکا حاکی از صادرات قریب به 70 میلیون دلار کالا (دقیقا 69.3 میلیون دلار) در 9 ماهه گذشته (دسامبر 2015 تا آخر اوت 2016 ) است که از این میزان حدود 50 میلیون آن فرش دستباف بوده است. لازم به ذکر است صادرات فرش دستباف ایران به دنیا در 5 ماه گذشته یک رشد 28 درصدی را تجربه کرده است.
14- در حوزه ریلی مذاکرات گسترده‌ای با کشورهای مختلف جهان انجام و تفاهم‌نامه‌هایی در این خصوص امضا و در برخی موارد، مراحل اجرایی پروژه‌ها آغاز شده است. امضای یادداشت تفاهم همکاری در خصوص قطارهای حومه‌ای با یک شرکت خارجی، امضای یادداشت تفاهم مشارکت مالی برای تامین مالی پروژه راه‌آهن رشت – آستارا و امضای قرارداد تامین 50 دستگاه دیزل الکتریک با یک شرکت آلمانی به ارزش 200 میلیون یورو و نهایی شدن چند قرارداد بزرگ برای خرید ریل از کشورهای در زمره این توافقات هستند.
15- متعاقب اجرای برجام و رفع تحریم‌ها، امکان فعالیت شرکت کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران در کلیه مسیرهای تجاری در جهان در منطقه آسیای شرقی، شمال چین، اروپا و آفریقا، آمریکای شمالی و جنوبی و منطقه خلیج فارس برای صادرات و واردات کالاها، فراهم شده است. هم‌چنین واردات حجم گسترده‌ای از کالاهایی که تاکنون از طریق بنادر واسط و با پرداخت هزینه‌های اضافی و ناخواسته وارد کشور می‌شد، مستقیما به بنادر ایران صورت می‌پذیرد.
16- شرکت ملی نفتکش ایران در فضای حاصل از برجام موفق شده است 3 میلیارد دلار اعتبار خارجی با نرخ بهره بسیار پایین برای نوسازی ناوگان شرکت ملی نفتکش اخذ کند. علاوه بر این، امکان خرید قطعات و تجهیزات مورد نیاز نفتکش‌ها تا حد زیادی فراهم شده است. هم‌چنین تعمیرات ادواری و سفری با استفاده از حوضچه‌های خشک که از عمده مشکلات شرکت ملی نفتکش ایران در ارتباط با نگهداری و تعمیرات کشتی‌های ناوگان بود نیز به طور چشمگیری تسهیل شده و بهره‌مندی از خدمات با کیفیت بالا و هزینه‌های کم‌تر برای ناوگان میسر شده است.
17- علاوه بر این امکان استفاده از پرچم‌های مناسب جهت تسهیل تردد ناوگان در سطح بین‌المللی که با اعمال تحریم‌ها با مشکلات بسیاری مواجه شده بود، فراهم شده است که تاثیر مهمی بر فعالیت مجدد ناوگان در بازارهای بین‌المللی خصوصا اروپا خواهد داشت.
به گزارش ایسنا، اما در رابطه با عمده‌ترین تحولات و نکات سه ماه گذشته در حوزه فعالیت‌های هسته‌ای اقدامات زیر انجام گرفته است.
18- در خصوص حسابرسی و کنترل مواد هسته‌ای، تعداد بازرسی‌های صورت گرفته در طول این دوره 300 نفر روز و تعداد دسترسی‌های انجام شده بر اساس پروتکل، 22 نفر روز بازرسی بوده است. هم‌چنین پاسخ به مکاتبات و نظرات آژانس در موارد مختلف در زمان مقتضی صورت پذیرفته است.
19- در ارتباط با بازطراحی راکتور آب سنگین اراک، با تشکیل یک شرکت ایرانی ذی‌صلاح کار بر روی طراحی اولیه توسط متخصصان داخلی در حال انجام است. هم‌چنین همکاری با چین در مرحله قرارداد تجاری برای بازطراحی مفهومی در دست پیگیری است. در این راستا چندین دور مذاکره در تهران، پکن، نیویورک و وین با هیأت چین و دو دور مذاکره سه جانبه در پکن و وین صورت پذیرفته و پیش‌نویس اولیه قرارداد تهیه شده که در حال نهایی شدن است.
20- غنی‌سازی در خاک جمهوری اسلامی ایران در کارخانه غنی‌سازی نطنز با تعداد 5060 سانتریفیوژ در 30 آبشار ادامه دارد.
21- برنامه تحقیق و توسعه در حوزه تست مکانیکی بر روی ماشین IR-2m ،IR-6s ،IR-6 ،IR-7 و IR-8 مطابق برنامه سازمان انرژی اتمی و در راستای برجام ادامه دارد. تست با گاز اورانیوم بر روی یک تک ماشین IR-4، یک زنجیره ده‌تایی IR-4، یک تک ماشین IR-5 و یک زنجیره حدودا ده‌تایی IR-6 ادامه دارد. هم‌چنین تست با گاز اورانیوم بر روی ماشین IR-8 پس از رفع موانع و آماده‌سازی ماشین آغاز خواهد شد.
22- پیش‌نویس فاز اولیه تولید ایزوتوپ‌های پایدار در تاسیسات فردو با طرف روسی در درست بررسی و مذاکره است. در این رابطه تاکنون چندین دور مذاکره در تهران و مسکو بین مسوولان و کارشناسان ایران و روسیه برگزار شده است.
23- بر اساس مقررات پروتکل الحاقی در خصوص “دسترسی‌های تکمیلی”، آژانس تاکنون درخواست دسترسی تکمیلی به 11 مکان در سایت‌های هسته‌ای (22 نفر روز بازرسی) را کرده که بدون مشکل انجام شده است. در 5 مورد به سوالات یا تناقضات مطرح شده از سوی آژانس پاسخ داده شده است.
24- در بخش همکاری‌های دو یا چند جانبه برای توسعه هسته‌ای بر اساس برجام با کشورهای ژاپن و سوییس اسپانیا، چین، روسیه، مجارستان، فرانسه، جمهوری چک، انگلستان، اتحادیه اروپا رایزنی‌ها و تفاهم‌نامه‌هایی در حوزه‌های ایمنی هسته‌ای و همکاری‌های دیگر هسته‌ای انجام شده است. هم‌چنین با توجه به لغو تحریم‌های شورای امنیت و شورای حکام آژانس محدودیت‌های حضور کارشناسان در دوره‌های آموزشی و علمی مرتفع شده است.
چالش‌ها و موانع بهره‌مندی ایران از برجام
وزارت خارجه هم‌چنین در گزارش خود به مجلس به عوامل موثر بر اجرا نشدن درست و مطلبوب برجام در سه ماه گذشته اشاره کرده است و در آن تاکید کرده که عوامل اصلی که در حاصل نشدن نتایج موثر در برقراری تعاملات اقتصادی در دوران پسابرجام نقش ایفا کرده‌اند در گزارش قبلی به صورت مبسوط پرداخته شد که این عوامل کم و بیش هم‌چنان وجود دارند.
تصویب قانون برنامه لغو روادید و پیشگیری از تروریسم 2015 آمریکا، تلاش جهت تمدید قانون تحریم‌های ایران، و تلاش جهت تصویب قوانینی جهت منع فروش هواپیما به ایران از سوی شرکت هواپیمایی بویینگ، از جمله اقداماتی است که در ماه‌های گذشته از سوی کنگره آمریکا صورت گرفته است. لازم به ذکر است وزارت امور خارجه ضمن رصد دقیق کلیه تحولات فوق، در زمان مناسب هشدارهای لازم را از جمله در مورد آثار و تبعات این اقدامات به طرف‌های مقابل داده است.
تداخل تحریم‌های رفع شده با تحریم‌های باقی‌مانده، از جمله تحریم‌های اولیه آمریکا که به بهانه‌هایی نظیر تروریسم، توسعه و توانمندی موشکی و تسلیحاتی، حقوق بشر و مداخله در سوریه از سوی آمریکا و اروپا علیه کشورمان وضع شده، کماکان یکی از موانع بهره‌مندی حداکثری ایران از مزایای رفع تحریم‌های مرتبط هسته‌ای به شمار می‌آید.
بانک‌ها و موسسات مالی بین‌المللی فعال در آمریکا مکلف به رعایت طیف وسیعی از قوانین و مقررات کنترلی و نظارتی آن کشور نظیر قوانین مالیاتی هستند. بانک‌ها و موسسات مذکور با هدف حفظ منافع خود در آمریکا، عموما اقدام به اعمال و تسری قوانین و مقررات فوق‌الذکر به فعالیت‌های خود در سایر نقاط جهان کرده‌اند؛ این موضوع موجب ایجاد چالش‌هایی در ایجاد ارتباطات مالی با ایران شده است. بعد از اجرایی شدن برجام و رفع تحریم‌های مرتبط هسته‌ای، این قبیل محدودیت‌های غیرهسته‌ای و غیر برجامی به صورت عینی‌تر متبلور شد و فضای تعاملات مالی و بانکی ایران در فضای پسابرجام را تحت تاثیر خود قرار داد. قرار داشتن ایران در فهرست کشورهای «غیر همکار» یا به اصطلاح فهرست سیاه این گروه، یکی از موانع اثربخشی حداکثری رفع تحریم‌ها در حوزه مالی و بانکی متعاقب اجرای برجام بود.
گزارش وزارت خارجه تاکید کرد است که “رتبه ایران در گروه کشورهای “غیرهمکار” به لحاظ ساز و کارهای فنی مقابله با پولشویی و تامین مالی تروریسم هم‌چنان مطلوب نیست، که اثرات منفی بر احیاء و تقویت مبادلات مالی و پولی کشورمان دارد.
این گزارش اذعان دارد که با وجود گذشت 9 ماه از اجرای برجام هنوز برحی کشورها و بانک‌های خصوصی و دولتی آن‌ها، آمادگی فوری برای سازگاری با شرایط جدید پس از برجام و رفع تحریم‌های هسته‌ای، به خصوص آزاد کردن منابع مالی ایران را ندارند.
این گزارش یکی از دلایل تمایل نداشتن این کشورها به مراودات مالی و بانکی با ایران را ناشی از حضور بعضی دلالان و موسسات کوچک و بزرگ داخلی می‌داند که قبل از برجام از فرصت‌ها و حتی رانت‌های ویژه‌ای برخوردار بوده و با دور زدن تحریم‌ها و شیوه‌های نامتعارف نسبت به مراودات بین‌المللی و تجارت با خارج از کشور اقدام و منافع قابل توجهی تحصیل می‌کردند و اکنون تمایل چندانی به تغییر شیوه‌ها نشان نداده و به واقع به دنبال ابقای شرایط گذشته هستند.
به گزارش ایسنا، به نظر می‌آید به طور کلی حال برجام خوب است؛ یعنی هر چند در تمامی حوزه‌های اقتصادی اجرای برجام به کندی پیش می‌رود اما برجام در مسیرش قرار دارد و تنها در حوزه بانکی یعنی ورود بانک‌های بزرگ به تعاملات اقتصادی ایران است که هنوز گشایش قابل توجه‌ای انجام نگرفته است. اگر چه در این زمینه هم برخی مقامات از انجام معاملات بانکی در مقیاس کوچک با بانک‌های بزرگ خبر می‌دهند که در راستای کنار گذاشتن ترس از تنبیه‌های مالی آمریکا گام مهمی تلقی می‌شود.
به جرات می‌توان گفت که بزرگ‌ترین دستاورد برجام در بیش از 9 ماه گذشته، بازگشت فضای سیاسی و اقتصادی به آرامش است که نبود آن در سه سال پایانی دولت قبل مهم‌ترین عامل کاهش رونق اقتصادی در کشور بود.
در حالی که بسیاری از منتقدان غیرمنصف داخلی وضعیت نامطلوب اقتصادی و مالی را ناشی از اجرا نشدن برجام تلقی می‌کنند اما بسیاری از کارشناسان نیز تایید می‌کنند، اگر موانعی بر سر راه رونق و بهبود اوضاع اقتصادی است لزوما به برجام باز نمی‌گردد بلکه اقتصاد ایران با مشکلات ریشه‌ای و عدیده‌ای روبه‌رو است.
ترس از تنبیه‌های مالی آمریکا در سال‌هایی که تحریم‌های ملی و یک‌جانبه آمریکا بانک‌های بزرگ در دنیا نشانه گرفت در عمل مهم‌ترین دلیل وارد نشدن بانک‌های بزرگ به تعامل با ایران است.
بانک‌های بزرگ در دنیا بعد از انقلاب با وجود این‌که در چارچوب تحریم‌های اولیه آمریکا علیه ایران از تعاملات بانکی و مالی در عمل به خاطر نقش مهم اقتصاد آمریکا جهان منع شده بودند اما در تفاهمی نانوشته با دولت‌های مختلف دموکرات و جمهوری‌خواه با بخش‌ها و بانک‌های مختلف ایرانی تعامل داشتند اما با تصمیم دولت اوباما برای تشدید تهدیدها و تحریم‌ها علیه ایران از سال 89 به بعد، موسسات و بانک‌های کشورهای کوچک و بزرگ در سراسر دنیا با فشار آمریکا برای قطع ارتباطات مالی و اقتصادی و جاری با ایران مواجه شدند و در این مسیر بانک‌های بزرگ نیز با تنبیه‌های 8 تا 14 میلیارد دلاری مواجه شدند که در تاریخ بانک‌داری دنیا کم سابقه بود. با این حال با توافق هسته‌ای و گذشت ماه‌ها از اجرای برجام و البته فشار سیاسی و بین‌المللی ایران ترس و ابهام تعامل با ایران آرام آرام جای خود را به اشتیاق و تمایلی محتاطانه می‌دهد. شاهد هستیم آمریکا حتی در حال نرم کردن تحریم‌های اولیه در رابطه با ایران است که از این منظر می‌توان به مجوز انجام معاملات دلاری با ایران در قابل پرسش و پاسخ چگونگی اجرای برجام در ماه گذشته اشاره کرد.
اما مانع مهم دیگر که اجرای برجام را چه در ماه‌های گذشته و حتی ماه‌های آینده کند می‌کند، انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا است که در عمل مدتی است فضای سیاسی داخلی این کشور و بین‌المللی را نسبت به خود متاثر کرده است. بسیاری از کشورها و شرکت‌های بزرگ در انتظار نتایج این انتخابات و تصمیمات رییس‌جمهوری بعدی درباره چگونگی مواجه با برجام هستند. در این رابطه حتی برخی کارشناسان نیم نگاهی به انتخابات ریاست‌جمهوری ایران در اردیبشهت 96 دارند.