۲۶ و ۲۷ مرداد سال ۶۹؛ همان روزهایی که خاک ایران پذیرای اولین گروه آزادگان جنگ ۸ ساله تحمیلی بود.
درست چنین روزی بود، ۲۶ مرداد سال ۱۳۶۹. اولین گروه آزادگان ایرانی پس تحمل سال‌ها اسارت و رنج در زندان‌های رژیم بعث عراق سرانجام پا به خاک میهن گذاشتند.
اشک شوق و بوسه بر خاک ایران اولین تصویر ثبت شده از آزادگان سر افراز میهن مان است. آنان که از چند نقطه مرزی با تشریفات وارد کشور شده بودند، در حالی به وطن بازگشتند که دیگر معمار کبیر انقلاب در بین مردم ایران نبود. از همین رو زیارت حرم امام خمینی، تربت شهیدان و دیدار با رهبر انقلاب نخستین برنامه مشترک آزادگان ایران اسلامی شد.
از پذیرش قطعنامه تا عملیات مرصاد و …توافق بر سر تبادل اسرا
ماجرا از آنجا آغاز شد که دو هفته پس از اشغال نظامی کویت توسط ارتش صدام و ۲ روز پس از آن، صدام در نامه‌ای به آیت الله هاشمی رفسنجانی رئیس جمهور وقت ایران بار دیگر عهدنامه ۱۹۷۵ الجزیره را پذیرفت و در برابر شرایط ایران برای پایان جنگ تسلیم شد و قول عقب‌نشینی از مرزهای ایران و آزادسازی اسیران ایرانی را داد.
پس از محاصره مرزهای بصره توسط رزمندگان ایرانی در زمستان سال ۶۵، قطعنامه ۵۹۸ مطرح و در سال ۱۳۶۶ به تصویب سازمان ملل متحد رسید. ایران در محتوای قطعنامه نکات مثبت و منفی آن را مورد تأمل قرار داد بنابراین در اولین موضع‌گیری نه آن را رد کرد، نه پذیرفت.
در ۲۷ تیرماه سال ۱۳۶۷ در پیامی از امام خمینی (ره) پذیرش قطعنامه ۵۹۸ اعلام شد. به دنبال آن عراق پذیرش قطعنامه را به منزله ضعف ایران تلقی کرد و با همراهی سازمان مجاهدین خلق (منافقین) بار دیگر مرزهای ایران را مورد تجاوز قرار داد. مرصاد عملیاتی بود که در پاسخ به تجاوزگری منافقین در عملیات فروغ جاویدان آنان طراحی شده و متجاوزان را به شکست کشاند.
عراق بعد از این شکست که بازتاب گسترده‌ای در رسانه‌های جهانی و منطقه‌ای داشت، دریافت که در تحلیل دلایل پذیرش قطعنامه از سوی ایران دچار خطا شده است. صدام در ۱۷ مرداد ۶۷ به ناگزیر آتش‌بس را پذیرفت و اعلام آمادگی کرد که وارد مذاکره شود.
پس از آتش‌بس و شروع مذاکرات دقیقا دو سال طول کشید تا مبادله اسرا بین دو کشور ایران و عراق به مرحله اجرا درآید، در صورتیکه مطابق بند ۳ قطعنامه ۵۹۸ سازمان ملل و بر اساس کنوانسیون سوم ژنو مصوب ۱۲ اوت ۱۹۴۹، پس از مخاصمه جنگ باید تمام اسرا بدون تأخیر به کشور خود بازگردانده شوند.
شورای امنیت سازمان ملل متحد در ۱۸ مرداد ۶۷ قطعنامه ۶۱۹ را تصویب کرد و به موجب آن گروه ناظران نظامی ایران و عراق و سازمان ملل (یونیماگ) که حدود ۴۰۰ نفر از ۲۵ ملیت مختلف تشکیل شده بود در مرزهای دو کشور ایران و عراق مستقر شدند.
پی‌گیری‌ها و مذاکرات فیمابین دو کشور دنبال می‌شد تا اینکه در ۲۶ رمضان ۱۴۱۰ برابر اوایل اردیبهشت ۶۹ صدام، رئیس‌جمهور وقت عراق طی نامه‌ای خطاب به مقام رهبری و رئیس جمهوری وقت خواستار مذاکرات در راستای صلح شده و پیشنهاد کرد که روز عید مبارک فطر ملاقات مستقیم در یک کشور ثالث مثل عربستان انجام گیرد. هاشمی رفسنجانی، رییس‌جمهوری وقت در پاسخ نوشت: «ما مصممیم که در راه صلح همانند دوران دفاع، اعتماد مردم را به همراه داشته باشیم» و پیشنهاد داد قبل از تماس رؤسای دو کشور، نماینده‌ای از سوی طرفین در کشوری ثالث وارد مذاکره شوند و درباره آنچه باید انجام گیرد گفت‌وگو کند تا زمینه تصمیم نهایی را فراهم سازد.
باب مکاتبات باز شد و ادامه یافت تا اینکه در تاریخ ۶۹/۵/۱۷ ایران طی نامه‌ای بر معاهده ۱۹۷۵ تأکید کرد. رییس‌جمهوری عراق نیز در پاسخ طی نامه‌ای در ۲۳ مرداد ۶۹ آن را پذیرفت و با تاکید بر اینکه «به هر آنچه می‌خواستید دست یافتید»، نوشت: «مبادله فوری و همه جانبه اسرای جنگ به هر تعدادی که در عراق و ایران به سر می‌برند، از طریق مرزهای زمینی و از راه خانقین – قصرشیرین و راه‌های دیگری که مورد توافق قرار می‌گیرد صورت خواهد گرفت و ما آغازگر این اقدام خواهیم بود و از روز جمعه ۱۷ اوت ۱۹۹۰ [برابر با ۲۶ مرداد ۱۳۶۹] به آن مبادرت خواهیم کرد… با این تصمیم، ما دیگر همه چیز روشن شده و بدین ترتیب همه آنچه را که می‌خواستید و بر آن تکیه می‌کردید، تحقق می‌یابد.»
اینچنین بود که در تاریخ ۲۶ مردادماه اولین گروه اسرای جنگی آزاد شده و به آغوش ملت بازگشتند. تمامی مردم ایران این پیروزی را جشن گرفته و شور و هیجانی در خانواده‌ها و محله‌ها ایجاد شده بود. در تاریخ ۲۷ مرداد ۶۹ رئیس‌جمهور ایران خطاب به صدام نوشت: «اعلام پذیرش مجدد معاهده ۱۹۷۵ از سوی شما تبدیل آتش‌بس موجود به صلح دائم و پایدار را هموار ساخت.
روایت هاشمی رفسنجانی از نامه نگاری با صدام
آیت الله هاشمی رفسنجانی درباره نامه‌نگاری‌ها که با صدام در آن زمان اتفاق افتاد می‌گوید: «مکاتبات حساس و کارگشای اینجانب با صدام دیکتاتور بغداد در فضا و شرایطی خاص از بیم و امید شکل گرفت که نهایتا به آزادی آزادگان انجامید، ضمن آنکه امروز هم وقتی حامیان سابق صدام دوباره آن نامه را می‌خوانند، به خاطر ادبیات خاص آن عرق شرم بر پیشانی خویش می‌بینند.
بخش هایی از گفته های امام خمینی (ره) درباره اسرای دفاع مقدس
” اگر روزي اسراء برگشتند و من نبودم ، سلام مرا به آنها برسانيد و بگوييد خميني در فكرتان بود”
“ما را چه رسد كه با اين قلم هاي شكسته و بيان هاي نارسا در وصف شهيدان و جانبازان و مفقودان و اسيراني كه در جهاد في سبيل الله جان خود را فدا كرده و يا سلامت خويش را از دست داده اند يا به دست دشمنان اسلام اسير شده اند، مطلبي نوشته يا سخني بگوييم؟ زبان و بيان ما عاجز از ترسيم مقام بلند پايه ي عزيزاني است كه براي اعتلاي كلمه ي حق و دفاع از اسلام و كشور اسلامي جانبازي نموده اند.”
این جملات بنیانگذار انقلاب اسلامی است درباره اسرای آزاده ای که پس از رهایی از زندان های بعث عراق در فراغ دیدار امام (ره) ماندند و در اولین دیدار با رهبر معظم انقلاب اسلامی در شعاری از غیبت پیر سفر کرده زبان به شکوه گشوده و فریاد برآوردند که: «ای سید حسینی کو رهبرم خمینی». این سخن اشک را بر چشمان همگان جاری می‌ساخت، آنان همچنین شعار «ای اهل حرم میر و علمدار نیامد، سقای حسین سرور سالار نیامد علمدار نیامد.» را در این دیدار سر دادند.
آیت الله خامنه ای درباره آزادگان جنگ تحمیلی چه فرمودند؟
مقام معظم رهبری نیز در دیداری که آزادگان با ایشان داشتند درباره دلتنگی امام خمینی (ره) برای اسرا و همچنین رشادت های این پاسداران آزاده انقلاب سخن فرمودند: « … يكي از چيزهايي كه شما را، دل هايتان را زنده نگه مي داشت، پراميد نگه مي داشت، ياد آن چهره و روحيه پر صلابت امام عزيزمان بود. آن بزرگوار هم خيلي به ياد اسرا بودند. حال پدري را كه فرزندانش به اين شكل از او دور شده باشند، راحت مي شود فهميد.»
«مسأله اسارت طولاني اين ملت به نوبه خود امتحان ديگري بود كه ملت ما با موفقيت آن را به انجام رسانده و اسراي ما همانند ملت ايران از خود آزاد مردي نشان دادند و سرانجام با موفقيت و سرافرازي به وطن بازگشتند… .
… شما در دوران اسارت ، شرايط سختي را گذرانديد ، اما در عين حال با حفظ دين و اعتقادات و دلبستگي خود به اسلام، امام و انقلاب موجب افتخار و آبرومندي ملت خود در برابر دشمن شديد.»
پایانی بر بازگشت اسرا به وطن
در پی بازگشت آزادگان به ایران دستور تشکیل ستاد رسیدگی به امور آزادگان صادر شد. ستاد رسیدگی به امور آزادگان در ۲۲ مرداد ۱۳۶۹، براساس قانون حمایت از آزادگان مصوب ۲۳ آذرماه ۱۳۶۸ مجلس تشکیل شد و در نخستین گام با تبادل انبوه اسرا مواجه شد و براساس همان قانون و با مساعدت و همراهی دیگر دستگاه‌ها مسئولیت این کار عظیم را به دوش گرفت و تبادل بیش از ۴۰۰۰۰ آزاده و به همین تعداد اسیر عراقی را انجام داد. این ستاد بیش از ۲۷۰ واحد ستادی در سراسر کشور تشکیل داد و ارائه خدمات به آزادگان را در زمینه‌های گوناگون آغاز کرد.”
روند تبادل اسرای ایران و عراق تا اسفند سال ۸۱ به طول انجامید. خلبان حسین لشگری، سیدالاسراء ایران آخرین اسیر ایرانی بود که بعد از ۱۶ سال خاک وطن بازگشت و در بحبوحه‌ی سال ۸۸، در حالی‌که تنها ۵۷ سال سن داشت بر اثر صدمات وارده در دوران اسارت به شهادت رسید.