نقش «چغندرقند» در غارت آب و خشکسالی دریاچه ارومیه

آرزو رستم‌زاد: شکری که روی میز صبحانه شماست به احتمال 50 درصد از چغندر قند تولید شده. اگر اینطور نباشد یا محصول نیشکرهای جنوب است یا واردات شکر آماده. اما اگر جزو آن 50درصدی باشد که در ابتدا گفتیم، یعنی برای تولید آن دو برابر شکر وارداتی هزینه صرف شده و هر یک کیلوگرم آن دست‌کم 2متر مکعب از منابع آبی کشور را بلعیده است! شکری با این وصف اگرچه یک کالای ضروری است اما تولید آن به بهای تخریب محیط زیست تمام می‌شود.

3 برابر تشنه‌تر

به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین؛ سرانه مصرف شکر در جهان 23 کیلوگرم در سال است و سرانه مصرف در ایران 35 کیلوگرم. این یعنی که ایران برای تامین شکر مورد نیاز خود باید یک و نیم برابر میانگین جهانی هزینه کند اما هزینه‌هایی که امروز برای تامین شکر می‌پردازیم گاهی خیلی بیشتر و البته مخرب‌تر از هزینه‌های دیگران است.

چغندر قند محصول پُر آب بری است. این گیاه در بیشتر نقاط دنیا در فصل پاییز کشت می‌شود تا بیشترین حجم آب مورد نیاز خود را از باران‌های پاییزی تامین ‌کند و بخش کمی از آن، با آبیاری کشاورزان تامین ‌شود. با این حال وقتی کشت این گیاه در اوایل دهه 1370 به آذربایجان غربی راه پیدا کرد، کشاورزان مجبور شدند آن را در بهار بکارند تا از سرمای شدید زمستان در امان بماند. باران‌های بهاری اما کفاف آب مورد نیاز چغندر قند را نمی‌داد و کشاورزان از آبیاری بیشتری برای زمین‌های خود استفاده ‌کردند.

نتیجه این شد که مصرف آب چغندرقند ایرانی به 3 برابر میانگین جهانی رسید و آب مورد نیاز برای آبیاری، به حدود 9 برابر استاندارد دنیا! اتفاقی که بحران بی‌آبی سال‌های اخیر را تشدید کرد و اصرار کشاورزان بر کشت این محصول، باعث کاهش شدید آب‌های زیر زمینی در آذربایجان غربی شد.

در جدول زیر گزارش موسسه جهانی مطالعات آب را درباره تفاوت آب مورد نیاز چغندرقند در آذربایجان غربی با میانگین جهانی مشاهده می‌کنید؛

اختلاف نزدیک به 3 برابری کل آب مورد نیاز در استان آذربایجان غربی در مقایسه با استاندارد جهانی نشان می‌دهد که ایران در انتخاب محل کشت 55 درصد از چغندر قند تولیدی خود اشتباه استراتژیک بزرگی را مرتکب شده است؛ اشتباهی که از نگاه مدیریت منابع آب در یک کشور نیمه بیابانی می‌تواند خسارت‌های جبران ناپذیری داشته باشد. از سوی دیگر، میزان آبی که در آذربایجان غربی برای کشت یک تن چغندر مصرف می‌شود، نشان می‌دهد که کشت بهاره چغندرقند فشاری 10برابری به منابع آبی استان آذربایجان غربی می‌آورد که با خشکسالی‌های اخیر، جبران آن تقریبا غیرممکن است.

آذربایجان غربی کوتاه نمی‌آید!

سطح زیر کشت و میزان تولید چغندرقند در ایران در دهه گذشته تغییرات قابل توجهی داشته است. با یخبندان شدید سال 1386 و پس از آن خشکسالی سال 1387، کشاورزان منطقه سطح زیر کشت چغندر قند را کاهش دادند اما با پشت سر گذاشتن این دو سال سخت، دوباره کشت چغندرقند از سر گرفته شد و کشاورزان آذربایجان غربی که از سال 1372 تا به حال همیشه در یک سیر صعودی کشت این محصول را افزایش داده بودند، باز هم به این روند ادامه دادند.

آنها در دو دهه، یعنی از 1372 تا 1392 مساحت زمین‌های زیر کشت چغندر قند خود را از 5 درصد به 28 درصد رساندند. یعنی از حدود 10 هزار هکتار به 23 هزار و 400 هکتار. این سیر صعودی البته به همین جا ختم نشد و در سال 94 رقم 30 هزار و 400 هکتار را به خود اختصاص داد.

آن طور که سازمان خوار و بار جهانی گزارش می‌دهد، 55 درصد از چغندر قند ایران در استان آذربایجان غربی تولید می‌شود و در این راه 710 میلیون مترمکعب از منابع آبی استان به مصرف می‌رسد تا 355 هزار تن شکر تولید شود. این یعنی به ازای هر کیلوگرم شکر باید 2 مترمکعب آب از منابع آبی این استان مصرف شود.

در نمودارهای زیر می‌توانید روند تولید چغندر قند و سطح زیر کشت آن را در سال‌های گذشته در استان آذربایجان غربی ببیند؛

دولت زیر تیغ نمایندگان

با وجودی که تولید چغندر قند نه صرفه اقتصادی دارد و نه توجیه زیست محیطی، دولت در سال 95 چغندر قند را با قیمت تضمینی 2916 ریال از کشاورزان خریداری کرده است. این در حالی است که طبق گزارش انجمن کارخانجات قند و شکر ایران، هزینه هر کیلو شکر خامی که از این چغندر به دست می‌آید، حدود 18200 ریال برآورد می‌شود و با اضافه شدن هزینه‌های مراحل تولید در کارخانه، به 30300 ریال می‌رسد. اما قیمت همین شکر در صورتی که به کشور وارد شود، نصف این مقدار خواهد بود.

بر اساس اطلاعات گمرک هر تن شکر خام با قیمت 450 دلار به ایران وارد می‌شود که حتی اگر دلار را به نرخ بازار آزاد حساب کنیم، واردات هر کیلوگرم آن به کشور، حدود 15750ریال تمام خواهد شد. یعنی نصف هزینه تولید آن در داخل.

اما با وجود این تفاوت چشمگیر، دولت در سال 95 نرخ خرید تضمینی چغندرقند را نسبت به سال قبل حدود 8درصد افزایش داد. این کار از یک سو با هدف حمایت از کشاورزان محلی انجام شد و از سوی دیگر، سعی داشت صدای مخالفانی را که در مجلس و اصناف دولت را به زمینگیر کردن کشاورزی استان‌های شمال غربی متهم می‌کنند، خاموش کند. حمایتی که البته به قیمت ایجاد یک بحران جدید تمام خواهد شد؛ بحران بی‌آبی که تا همین حالا با خشکاندن دریاچه ارومیه دامن ساکنان استان‌های شمال غربی کشور را گرفته است.